Czarny bez – sambucus nigra
Wciąż żywa jest wiara w mistyczną i magiczną moc bzu, w wielu rejonach świata prosi się to drzewo o pozwolenie na zebranie kwiatów lub jagód. Kwiaty są używane do wyrobu bzowego „szampana” i do deserów a jagody mają właściwości odżywcze porównywalne z winogronami.
Jest to duży krzew lub niewielkie drzewo występujący w Europie oraz zachodniej i środkowej części Azji. W Polsce bardzo pospolity na niżu i w górach po regiel dolny. Rośnie w lasach, zaroślach, parkach i w pobliżu domostw. Bez czarny osiąga wysokość do 5 m. Młode gałęzie mają gruby biały rdzeń. Kwiaty promieniste białe, średnicy 6-9 mm, o silnym nieprzyjemnym zapachu są zebrane w duże pozorne baldachy. Owoc kulisty, 3-6-nasienny pestkowiec, ciemnofioletowy, prawie czarny o średnicy 4-6 mm, bardzo podobny do jagody.
W medycynie
Do celów leczniczych zbiera się w czerwcu rozkwitające kwiatostany i suszy rozłożone cienką warstwą na półkach lub rozwieszone na drutach w miejscach zacienionych i przewiewnych. Po wysuszeniu ociera się kwiatostany przez sita i odrzuca szypułki; otrzymuje się kwiat bzu czarnego – Flos Sambuci. Zbiera się również dojrzałe owoce, gdy w sierpniu nabiorą lśniącej czarnej barwy. Ścina się całe owocostany i suszy najczęściej w suszarni ogrzewanej, następnie ociera na sitach, podobnie jak kwiaty, i odrzuca szypułki. Uzyskuje się w ten sposób owoc bzu czarnego – Fructus Sambuci. Czasem zbiera się również korę z korzeni – Cortex Sambuci oraz same korzenie tej rośliny – Radix Sambuci. Znaczenie w lecznictwie mają też liście bzu czarnego – Folium Sambuci.
Podstawowe związki czynne w kwiatach bzu: flawonoidy (np. rutyna, kwercetyna, astragalina i izokwercetyna), kwasy wielofenolowe (np. kawowy i chloro-genowy), kwasy organiczne (np. walerianowy i ferulowy), garbniki, ślady olejku eterycznego, nieznany bliżej związek zwiększający wydzielanie potu, produkty rozpadu glikozydu sambunigryny i sole mineralne (do 9%). W owocach znaleziono około 20% cukrów redukujących i 3,5% pektyn, około 3% garbników, zespół 3 barwników antocyjanowych, kwasy wielofenolowe, kwasy organiczne, jak jabłkowy, askorbinowy (witamina C), witaminy z grupy B, karotenoidy oraz sole mineralne.
Działanie
Kwiaty bzu czarnego działają napotnie, na skutek pobudzenia ośrodków regulujących
wydzielanie potu. Wykazują także słabe działanie moczopędne, które przypisuje się obecności flawonoidów. Związki te uszczelniają ściany naczyń włosowatych i
jednocześnie zwiększają ich elastyczność. Jest to charakterystyczne dla obecnych w surowcu związków o własnościach witaminy P (rutyna). Dzięki temu flawonoidy zapobiegają przenikaniu osocza i krwinek czerwonych na zewnątrz włośniczek.
Owoce bzu czarnego łagodnie działają napotnie, moczopędnie i przeczyszczająco.
Należą do wartościowych leków usuwających z organizmu wraz z potem, moczem i kałem szkodliwe produkty przemiany materii oraz egzogenne toksyny. Godne uwagi jest również ich działanie przeciwbólowe, polegające na opóźnianiu reakcji bólowej pochodzenia ośrodkowego. Jest ono wprawdzie około 160 razy słabsze od morfiny, ale nie wywołuje zależności i dlatego owoc bzu czarnego może mieć szersze zastosowanie jako pomocniczy lek przeciwbólowy. Ostatnio odkryto w liściach bzu czarnego substancje zwiększające odporność na choroby zakaźne. W dawkach terapeutycznych surowiec nie wywołuje działania szkodliwego.
Zastosowanie
Odwary z kwiatów bzu czarnego stosuje się wewnętrznie jako środek napotny w chorobach z podwyższoną temperaturą, także jako uzupełniający lek moczopędny oraz w chorobach przebiegających ze zwiększeniem przepuszczalności włosowatych naczyń krwionośnych. Zewnętrznie służą do płukania w anginie oraz zapaleniu jamy ustnej i gardła, a także do okładów w zapaleniu spojówek i brzegów powiek. Czasem wykorzystuje się je do kąpieli.
Odwary z owoców bzu podaje się doustnie jako środek odtruwający i ułatwiający usuwanie z organizmu szkodliwych produktów przemiany materii, zwłaszcza w chorobie gośćcowej, chorobach zakaźnych i niektórych schorzeniach skórnych, również jako nieswoisty wspomagający środek przeciwbólowy w rwie kulszowej, zapaleniu nerwu trójdzielnego i bólach newralgicznych. W połączeniu z innymi surowcami zielarskimi owoc bzu stanowi łagodny środek przeczyszczający.
W kuchni
Ze świeżych kwiatów można robić wino, nalewki lub ziołowe wywary, mające przyjemny kwiatowy smak. Z sfermentowanego soku z owoców można wytwarzać wino bzowe bogate w witaminy A i C. Owoce można zamrażać po rozmrożeniu należy je gotowć kilka minut i używać do wypieków.
Przetwory
Wino z czarnego bzu
Weź 4 kg owoców czarnego bzu, 6 litrów wody, 2 kg cukru, 4 g drożdży winiarskich i 20 g kwasku cytrynowego.
Owoce oczyść z szypułek i listków. Zagotuj odrobinę wody i dodaj owoce, chwilkę pogotuj, w ten sposób neutralizujemy trujące związki następnie porozgniataj owoce. Po ostygnięciu dodaj zaczyn z drożdży, całość wlej do gąsiora lub innego szklanego naczynia. Po 24 godz. zagotuj wodę z cukrem, ostudź i odstaw, po kolejnych 24 godz. dodaj kwasek cytrynowy cały roztwór wlej do gąsiora. Odstaw w ciemne miejsce do sfermentowania. Sklarowane wino przelej do butelek. Z w/w składników powinno wyjść 10 litrów wina o mocy 9-11 %.
Odwar z kwiatów bzu
1 i 1/2 łyżki kwiatów zalać 1 szklanką wody zimnej i ogrzewać do wrzenia. Gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić ½ szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny. Jako środek napotny i przeciwgorączkowy wypić wieczorem po posiłku szklankę odwaru z dodatkiem 1-2 łyżek syropu malinowego. Odwar z kwiatów bzu z dodatkiem ½ łyżeczki Azulanu można stosować zewnętrznie do okładów i płukania jamy ustnej.
Zioła moczopędne z kwiatem bzu
zmieszać po 20 g kwiatów bzu czarnego, kwiatów wiązówki błotnej, liści brzozy, ziela nawłoci i ziela połonicznika. Zalać 3 łyżki mieszanki 3 i ½ szklanki wody gorącej i ogrzewać do wrzenia. Gotować łagodnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 10-15 min i przecedzić. Pić 3-4 razy dziennie między posiłkami po 3/4 szklanki jako środek moczopędny.
Odwar z owoców bzu czarnego
1-2 łyżki owoców zalać 1 szklanką wody zimnej. 
Ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/3 szklanki 2-4 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny lub 1/2 – 2/3 szklanki po jedzeniu jako środek przeciwbólowy i ułatwiający wypróżnienie. Działanie przeciwbólowe można zwiększyć, dodając 1-2 łyżki soku z owoców bzu czarnego. W przypadku nerwobólu lub migreny sporządzić odwar z 4 łyżek owoców w 1 i 1/2 szklanki wody i wypić w ciągu dnia w 2-3 porcjach.
Sok z owoców bzu
Dojrzałe, umyte i przebrane owoce bzu czarnego ogrzewać w naczyniu, stale mieszając, aż popękają i puszczą sok. Wówczas rozetrzeć je na miazgę i małymi porcjami wyciskać w płóciennym woreczku. Otrzymany sok pozostawić do odstania, przecedzić, dodać cukru w proporcji 1:1, gotować kilka minut i rozlać do butelek lub słoików. Pozostały miąższ włożyć do naczynia, dodać cukru, gotować powoli kilka minut i gotowe powidła przełożyć do słoików. Sok pić 2-3 razy dziennie po 1-2 łyżek jako środek pomocniczy w nerwobólach, zapaleniu korzonków nerwowych, również w grypie, przeziębieniach i lekkich zaburzeniach trawiennych. Powidła spożywać w tym samym celu 1-4 razy dziennie po 1 łyżeczce. Również jako dodatek do konfitur, przecierów i kompotów.
Uprawa
Bez czarny to wielopienny krzew lub niewielkie drzewo o ciemnozielonych złożonych liściach, które odstraszają muchy, komary i mieszki. Duże koronkowe kwiatostany składają się z drobniutkich kremowobiałych, wonnych kwiatków. Liście, kora, zielone owoce są trujące.
Stanowisko
Te mrozoodporne rośliny preferują wilgotną ale przepuszczalną, bogatą w próchnice glebę w pełnym słońcu lub częściowym półcieniu.
Rozmnażanie
Świeże nasiona należy zbierać jesienią lub stratyfikować starsze nasiona przez 4 tygodnie. Bez można rozmnażać z odrostów, pół zdrewniałych sadzonek pobieranych późnym latem lub zdrewniałych sadzonek pobieranych jesienią.
Szkodniki i choroby
Bez jest odporny na opieńkę miodową. Aby wypędzić mszyce, roztocze, skoczki, mączliki i gąsienice bielinka z ogrodu należy przygotować silny wywar z liści czarnego bzu i zrobić ekologiczny i bardzo skuteczny oprysk.
Zbiory i przechowywanie
Owoce należy zbierać kiedy staną się czarne. Kwiaty zbierać wczesnym rankiem w poranki pozbawione rosy. Rozłożyć na czystym papierze kuchennym i pozostawić na kilka dni w ciemnym, suchym i ciepłym miejscu.
