Cząber ogrodowy – satureja hortensis
Satureja uchodziła za źródło niespożytej seksualnej potencji mitycznych satyrów. Cząber ogrodowy i górski to przede wszystkim zioła przyprawowe, natomiast odmiana satureja douglasii i viminea mają zastosowanie głównie z ziołolecznictwie.
W dawnych czasach używano na cząber określenia dzięcielina.
Cząber pochodzi z Azji Mniejszej i wybrzeży Morza Śródziemnego, gdzie rośnie na suchych wapiennych wzgórzach. Uprawiany jest głównie w Europie środkowej i północnej, szczególnie na Bałkanach oraz w Azji Mniejszej, środkowej i Ameryce Północnej. Należy do roślin jednorocznych o pędach silnie rozgałęzionych, wysokich do 40 cm. Liście posiada ustawione naprzeciwległe, drobne, równowąskie, lancetowate, na szczycie zaostrzone, bezogonkowe o długości dochodzącej do 3 cm. Na powierzchni liści wyraźnie zaznaczają się ciemniejszymi cętkami gruczołki olejkowe. Kwiatki są małe, białoróżowe, osadzone w kątach liści. Kwitnie w lipcu.
Cała roślina ma odcień zielonawo-szarawy z wyraźnymi, czerwonymi nabiegami antocyjanu. Odznacza się cierpkim, korzennym zapachem. System korzeniowy jest słabo rozwinięty. Należy do roślin owadopylnych, chętnie odwiedzanych przez pszczoły. Ziele cząbru zawiera olejki eteryczne, garbniki, śluzy, sole mineralne (kobalt, miedź, mangan, żelazo i w większych ilościach cynk) oraz żywice.
W medycynie
Ziele cząbru ma działanie przeciwzapalne, antyseptyczne i wiatropędne. Działa także nieco obstrukcyjnie i przeciwbiegunkowo. W warunkach domowych jest to środek pobudzający wydzielanie się soków żołądkowych, stosowany w nieżytach przewodu pokarmowego, przy niestrawności i wzdęciach. Przeciwdziała nadmiernej fermentacji.
Polecany jest przez prof. Muszyńskiego na katar kiszek, jako mieszanka
w równej ilości z zielem srebrnika i z o połowę mniejszą ilością korzenia rdestu wężownika, w formie naparu pitego 2 razy dziennie po 1 szklance. Dla lepszego trawienia można też sporządzać napar z 10 g ziela cząbru na 1 szklankę wrzątku. Sporządzony w podobnej proporcji odwar stosowany bywa jako środek przeciw robakom. Podobne działanie lecznicze ma również cząber spożywany jako przyprawa do potraw.
W kuchni
W kuchni cząber może być stosowany tak w stanie świeżym, jak i suszony. Ma ostry, specyficzny smak, dodaje więc mdłym warzywom pikantności. Szczególnie nadaje się do warzyw strączkowych, takich jak fasola czy groch, stąd jego dawna nazwa: „ziele fasolowe”. Dodaje smaku ziemniaczance, krupnikowi czy grochówce, babce ziemniaczanej, sałatkom, dziczyźnie i sosom. Naciera się nim tłuste, ciężko strawne mięsa, nie tylko duszone, lecz również pieczone na rożnie. Jest składnikiem pieprzów ziołowych i powszechnie znanej bułgarskiej czubrycy. Dodawany bywa do wędlin i do marynat. Olejek z cząbru używany jest także w różnych gałęziach produkcji spożywczej. Cząber bywa niekiedy podawany zwierzętom jako dodatek do paszy przy rekonwalescencji. Cząber ogrodowy może być uprawiany w domu w doniczce, stanowiąc element dekoracyjny i służąc jednocześnie do celów kulinarnych.
Zioła prowansalskie
Klasyczna mieszanka ziół do przyprawiania warzyw, kurczaka
i czerwonego mięsa.
- 4 łyżki suszonego rozmarynu
- 3 łyżki suszonego majeranku
- 2 łyżki suszonego tymianku
- 3 łyżki suszonego cząbru
- 2 łyżki suszonych kwiatów lawendy
- 1 łyżeczka suszonej szałwii
Wymieszać wszystkie zioła i wsypać do szklanego słoja. Przechowywać w ciemnym chłodnym miejscu do 4 miesięcy. Stosować również do ryb ze szczyptą nasion fenkuła.
Uprawa
Mimo swego pochodzenia, cząber udaje się w Polsce dobrze i przystosowany jest do naszego klimatu. Lubi ziemię żyzną próchniczną, starannie uprawioną. Przy glebie zwięzłej wschodzi nierównomiernie i późno. Lubi stanowiska o odczynie obojętnym, a nawet zasadowym. Lepiej, gdy miejsce uprawy jest dobrze nasłonecznione i osłonięte od wiatrów. W ogrodach uprawia się go po warzywach w drugim roku po oborniku, najlepiej na zagonie. Wysiewa się w kwietniu, w rzędy co 30 cm, lekko jedynie przyprószając ziemią i uklepując, ponieważ kiełkują lepiej na świetle niż w ciemności. Na 10 m2 wysiewa się około 6 g nasion. Można je też siać w marcu, w domu do skrzyneczki lub w inspekcie — rzutowo. W gruncie zasiew w czasie suszy należy podlewać, a w skrzyneczce czy doniczce osłonić szklaną szybką lub folią dla zmniejszenia parowania. Wschodzi w korzystnych warunkach po 10—14 dniach. W pierwszym okresie konieczne jest staranne pielenie.
Zbiór i przechowywanie
Ścina się je na wysokości 7—8 cm od ziemi, w momencie pojawienia się kwiatów. Pierwsze cięcie wypada zwykle w lipcu, a drugie — pod koniec wegetacji (we wrześniu). Dla potrzeb własnego gospodarstwa można cząber ścinać sukcesywnie — w miarę potrzeby. Suszy się ziele w miejscu przewiewnym i ciepłym, jednak nie na słońcu, w temperaturze nie przekraczającej 30°C. Gdy jest już całkowicie wysuszone, ociera się liście od części zdrewniałych, które się odrzuca. Najlepiej robić to bezpośrednio przed użyciem, ponieważ w przeciwnym wypadku łatwo traci olejek.
Ziele cząbru otartego przechowuje się w szklanych naczyniu lub torebkach papierowych.
Szkodniki i choroby
Brak istotnych problemów.
