Czosnek pospolity – allium sativum
Czosnek jest powszechnie znaną rośliną cebulową, należącą do rodziny Liliowatych
Pochodzi ze stepów środkowoazjatyckich. Znany był już od czasów przed-historycznych. Stopniowo rozpowszechnił się i stał się uniwersalną niemal przyprawą. W starożytnym Egipcie był jednym z głównych składników pożywienia ludności. Obecnie jest uprawiany w licznych krajach, także w Polsce, jako roślina przyprawowa i lecznicza. Czosnek pospolity jest rośliną wieloletnią, wykształcającą podziemną kulistą cebulę o średnicy około 4 cm, z nielicznymi nitkowatymi korzeniami przybyszowymi. Z cebuli wyrasta łodyga. Na szczycie wykształca się kwiatostan w postaci pozornego baldacha, otulonego przed kwitnieniem błoniastą okrywą. Zawiera on drobne, różowo-białe kwiaty oraz małe cebulki do 1 cm długie. Owocem jest torebka.
Czosnek nie wydaje nasion i rozmnaża się wegetatywnie z cebulek tworzących się w kwiatostanie lub przez dzielenie cebuli podziemnej. Cała roślina wydziela po uszkodzeniu
charakterystyczny przenikliwy zapach. Kwitnie od lipca do sierpnia. Surowcem są zebrane jesienią świeże cebule czosnku pospolitego zwane popularnie główkami, złożone z 5-15 małych cebul nazywanych ząbkami, otoczonych łuskowatymi, białawymi okrywami. Zapach ma nikły, dopiero po rozkrojeniu silny, przenikliwy, smak ostro palący.
Poszczególne cebule wiąże się w wianki i przechowuje zawieszone w miejscu chłodnym i suchym. Czosnek wysycha bardzo wolno, jeśli ma dostatecznie dużo łusek zewnętrznych, nie jest uszkodzony i właściwie się go przechowuje. Na wiosnę jego wartość lecznicza jest nieco niższa niż jesienią. Dlatego korzystne jest przygotowywanie wyciągów z czosnku świeżego bezpośrednio po zbiorze.
Podstawowe związki czynne. Czosnek zawiera mieszaninę pochodnych siarkowych, wśród nich tioglikozydowe skordyniny i alliinę, która pod wpływem enzymu allinazy, uwalniającego się z uszkodzonych komórek, rozpada się m.in. na silnie zapachowy i bakteriobójczy związek zwany allicyną, czyli na sulfotlenek dwusiarczku dwuallilowego. Ze zmiażdżonego czosnku otrzymuje się, przez
destylację z parą wodną, do 0,36% mieszaniny kilkunastu lotnych związków siarkowych o przenikliwym i nieprzyjemnym zapachu. Ponadto w czosnku wykryto cukry, fitosterole, flawonoidy, śluzy i pektyny, szereg witamin, sole mineralne, kwas nikotynowy i jego amid. Prof. B. Tokin nazwał mieszaninę lotnych bakteriobójczych związków fitoncydami. Działają one wielokrotnie silniej od fenolu, sublimatu i penicyliny.
W medycynie
Czosnek i jego przetwory mają udowodnione wynikami wielu badań wszechstronne i skuteczne działanie. Przede wszystkim działają bakteriobójczo, niszczą liczne drobnoustroje, drożdże, grzyby i wirusy. Przed erą antybiotyków czosnek był w powszechnym użyciu jako chroniący przed chorobami zakaźnymi, mającymi charakter epidemii – cholerą, dżumą, durem brzusznym, durem plamistym, grypą i innymi. Obecnie stosuje się surowice, szczepionki oraz antybiotyki, które oprócz objawów niepożądanych powodują uodpornienie wielu szczepów bakterii, czego nigdy nie ma po zastosowaniu czosnku. Ważne znaczenie w nowoczesnym lecznictwie ma współdziałanie nowoczesnych chemioterapeutyków z preparatami zawierającymi związki czynne czosnku.
Czosnek wywiera również znaczące działanie na przewód pokarmowy, gdyż zwiększa wydzielanie soków trawiennych, pobudza wytwarzanie żółci i ułatwia jej przepływ, wzmaga przyswajanie składników pokarmowych, hamuje nadmierną fermentację, umożliwia swobodne odchodzenie gazów. Zabija również pasożyty jelitowe, zwłaszcza owsiki, glisty a nawet obezwładnia tasiemce, co ma szczególne znaczenie dla ludów Bliskiego i Dalekiego Wschodu. Już Dioskurides (I w.n.e.) pisał, że „czosnek jedzony wypędza tasiemca i pędzi mocz”.
Trzeba dodać, że czosnek jest środkiem bezpiecznym, gdyż dopiero spożycie w ciągu dnia 600g świeżych główek może spowodować wystąpienie objawów toksycznych. Dla zabicia pasożytów jelitowych wystarcza ilość wielokrotnie mniejsza. Działa również skutecznie na drogi oddechowe, gdyż zmniejsza skurcze i stan zapalny, niszczy bakterie, pobudza wydzielanie śluzu, ułatwia odkrztuszanie, a także łagodzi uczucie duszności. Najskuteczniejsze pod tym względem są świeżo utarte lub pokrojone kawałki ząbków lub świeżo wyciśnięty sok. Natomiast różne preparaty gotowe im są bardziej bezwonne, tym z reguły są mniej skuteczne, a to dlatego, że lotne bakteriobójcze związki czosnku muszą najpierw zostać wchłonięte w jelitach, następnie przeniknąć do płuc, aby wraz z wydychanym powietrzem mogły działać na oskrzela, gardło i jamę ustną przez odpowiednio długi okres.
Czosnek wywiera korzystne działanie na układ krążenia przez obniżanie ciśnienia krwi i w pewnym zakresie na normalizację czynności dynamicznych serca, nieznaczne zwiększenie siły skurczu i zwolnienie pulsu do poziomu fizjologicznie uzasadnionego. Duże znaczenie ma działanie przeciwmiażdżycowe czosnku, wskutek obniżania poziomu cholesterolu i kwasów tłuszczowych we krwi. Należy też mieć na uwadze działanie przeciw-cukrzycowe czosnku, obserwowane u osób z niewielką ilością cukru w moczu, przeciwreumatyczne – przez zmniejszenie bólu, stanu zapalnego i obrzęku stawów i mięśni, a nawet w pewnym sensie przeciwnowotworowe wskutek właściwości wirusobójczych, zwiększających ogólną odporność organizmu i moczopędnych.
Jak już wspomniano, czosnek jest bardzo mało toksyczny dla człowieka. Nie jest wskazany jednak dla osób z niskim ciśnieniem krwi, w ostrym nieżycie żołądka i jelit oraz dla matek karmiących. Wadą czosnku jest przykry zapach, jaki występuje przez pewien czas po jego spożyciu, dokuczliwy dla otoczenia. Można go w pewnym stopniu zmienić, ale nie usunąć, jedząc jednocześnie świeże liście pietruszki, selera lub estragonu.
Zastosowanie
Niepodobna wymienić wszystkich schorzeń, w których czosnek i jego preparaty mogą być pomocne, dlatego podajemy ważniejsze. Doustnie zaleca się go w nieżycie jelit podostrym i przewlekłym, biegunce, zwłaszcza u dzieci, spowodowanej zakażeniem na tle pokarmowym, kurczach jelit, atonii jelit, robaczycy, wzdęciach, bezsoczności oraz w stanach po leczeniu czerwonki bakteryjnej i czerwonki pełzakowej. Również w nadciśnieniu, reumatoidalnym zapaleniu stawów, miażdżycy, nieżycie oskrzeli, rozszerzeniu oskrzeli, rozedmie płuc i w stanach ropnych, pomocniczo w gruźlicy płuc. Zewnętrznie w ropnych zapaleniach gardła, dziąseł i migdałków, anginie, różnych uszkodzeniach skóry, odleżynach, ropnych i zapalnych stanach skóry, zwłaszcza spowodowanych przez gronkowiec złocisty, ponadto w żylakach odbytu, rzęsistkowicy, drożdżycy i grzybicy pochwy oraz innych.
Receptury na zdrowotne przetwory z czosnku znajdziecie tutaj.
W kuchni
Czosnek w plasterkach: pokroić 1 -2 ząbki czosnku na plasterki i nie rozgryzając w ustach połknąć, popić 1/4 szklanki wody i wkrótce zjeść posiłek. Zapewnia to bezwonny oddech, natomiast nie zmniejsza skuteczności wymienionych działań. Jeśli jednak czosnek ma działać w jamie ustnej, wówczas najlepiej jest plasterki lub miazgę położyć na cienki chleb posmarowany masłem i powoli żuć. Nie uniknie się przykrego zapachu, ale zwiększa to skuteczność, zwłaszcza w stanach ropnych.
Rozmnażanie
Czosnek rozmnaża się, szadząc pionowo pojedyncze ząbki na głębokości 2,5 cm.
Bardzo ważne jest regularne pielenie szczególnie młodych roślin. Nie należy zbyt obficie podlewać.
Szkodniki i choroby
Czosnek bywa podatny na ataki nicieni, nie należy jednak zwalczać ich chemicznie, gdyż szkodliwe związki będą się gromadzić w cebulach. Aby oczyścić glebę z nicieni, należy zasadzić wcześniej w danym miejscu aksamitkę rozpierzchłą.
Zbiór i przechowywanie
Aromatyczne liście używa się świeże. Cebule można zbierać w dowolnej fazie rozwoju. Kiedy zakończą wzrost, czubek czosnku odpada i zamiera. Główki należy zbierać w pogodny dzień, a następnie zostawić na kilka dni do wyschnięcia. Przechowywać w suchym miejscu, aby zapobiec zgniliźnie korzeni.
