Chrzan

Chrzan pospolity – armoracia rusticana

Utarty korzeń chrzanu uprawiany od ponad 3500 lat w basenie Morza Śródziemnego, jest używany w medycynie i jako ostra przyprawa.  Jest byliną  z rodziny Krzyżowych spotykaną w Europie i Azji. W Polsce rośnie dziko na polach i w ogrodach. Bywa też uprawiana do celów spożywczych. Służy jako przyprawa dietetyczna. Chrzan wytwarza pod ziemią grube, białe, rozgałęzione, mięsiste korzenie. Łodygi ma do 50 cm wysokie. Liście dolne duże, jajowate, długoogonkowe. Surowcem są świeże korzenie chrzanu można wykorzystywać młode liście jako sałatę.

Świeży korzeń zawiera glikozyd siarko cyjanowy sinigrynę, który pod wpływem enzymów rozpada się na glukozę oraz izosiarkocyjanian allilu (olejek gorczycowy).

Ponadto w korzeniu znajduje się do 0,3% witaminy C oraz związki bakteriobójcze.

W medycynie

Świeży korzeń chrzanu ma działanie drażniące skórę, przeciwreumatyczne i bakteriobójcze. Przyjęty doustnie pobudza wydzielanie soków trawiennych. Nie należy zbyt długo pozostawiać okładów z chrzanu na skórze, gdyż może to spowodować jej uszkodzenie, zapalenie, pęcherze i stany ropne. Roztarty świeży chrzan służy powszechnie jako ostra przyprawa dietetyczna do mięsa i trudno strawnych potraw oraz niektórych sosów. Pobudza wydzielanie soków trawiennych, ułatwia przyswajanie pokarmów
i poprawia przemianę materii. W postaci syropu ma działanie wykrztuśne
i odkażające górne drogi oddechowe. Jest także stosowany w uciążliwym kaszlu oraz zapaleniu oskrzeli. Ze względu na znaczną zawartość witaminy C chrzan ma znaczenie ogólnoustrojowe, gdyż zapobiega wystąpieniu szkorbutu
i przyczynia się do utrzymania odporności organizmu.

Okład z chrzanu jest dobrym pomocniczym zabiegiem w gośćcu stawowym i mięśniowym oraz chorobach pokrewnych. Pod wpływem działania drażniącego, przekrwienia i efektu cieplnego ustępuje ból, następuje rozluźnienie przykurczów mięśni i zmniejszenie obrzęku. Poprawia się zdolność ruchowa stawów w kończynach oraz kręgosłupie. Również jest skuteczny w zapaleniu nerwu kulszowego i korzonków nerwowych, bólach w skazie moczanowej (dnie) i innych.

W lecznictwie ludowym stosuje się zewnętrznie sok ze świeżo utartego chrzanu z dodatkiem 10-procentowego amoniaku w stosunku 4:1. Wciera się go w stawy z obrzękiem artretycznym oraz w zapaleniu ścięgien. Miazga z chrzanu służy do okładów na skórę w chorobie reumatycznej, bólach stawowych i mięśniowych oraz nadwerężeniu ścięgien.

Syrop z chrzanu:

do 100 g utartego świeżego chrzanu dodać 1/2 szklanki przegotowanej, ostudzonej wody i pozostawić pod przykryciem na 1/2 godz. Następnie wycisnąć sok przez płótno i dodać 100 g miodu, syropu lub słodzonego soku owocowego. Pić 3 razy dziennie po łyżce stołowej w kaszlu i nieżytach górnych dróg oddechowych. Dzieciom podawać po 1 łyżeczce do herbaty.

Okład z chrzanu:

utrzeć drobno świeży korzeń chrzanu. Miazgę położyć na chore miejsce i nakryć ceratką. Trzymać aż do uczucia silnego pieczenia. Wtedy okład usunąć, a skórę wytrzeć do sucha. Gdyby pieczenie utrzymywało się zbyt intensywnie, posmarować skórę maścią tranową albo oliwą lub innym tłuszczem. Korzystnie jest dodać do utartego chrzanu po łyżeczce sproszkowanego kłącza tataraku i korzenia żywokostu.

W kuchni

Korzeń chrzanu utrzeć dodając na 1 szklankę chrzanu ½ szklanki białego octu winnego i ¼ łyżeczki soli. Przechowywać w słoiku w lodówce. Przed spożyciem można dodać kwaśnej śmietany 18% z odrobiną cukru do smaku. Podawać do mięs, pasztetów, białej kiełbasy. Codzienne spożywanie 2-3 łyżeczek chrzanu działa leczniczo i odkażająco na układ trawienny.

Rozmnażanie

Chrzan przeważnie nie wydaje kiełkujących nasion i rozmnaża się wegetatywnie. Na sadzonki przeznacza się cienkie korzenie grubości ołówka, możliwie najdłuższe (20-30 cm). Układa się je wiosną płytko w uprawionej glebie, niemal poziomo lub pod kątem 30stopni, grubszym końcem ku górze. Pędy liściowe pozostawia się 1-2 tylko w grubszym końcu korzenia, pozostałe – niszczy. Przykryć warstwą ziemi i ugnieść.

W końcu czerwca usuwa się korzenie wyrastające pod pędem, a pozostawia je tylko w cieńszym końcu sadzonki i przysypuje ponownie ziemią. Wówczas posadzony korzeń grubieje na całej długości, osiągając jesienią średnicę 3 cm lub większą. Jesienią należy chrzan wykopać i zadołować, przeznaczając grube korzenie do spożycia, a cienkie możliwie najdłuższe – wiosną na nowe sadzonki. Jeżeli nie usuwa się w lecie dodatkowych korzeni pod łodygą i wzdłuż sadzonki, ta ostatnia słabo grubieje. Otrzymuje się wtedy wiele korzeni cienkich, nieprzydatnych do tarcia.

Pielęgnacja

Chrzan należy regularnie podlewać, gdyż przesuszenie sprawi, że korzeń zgorzknieje.

Szkodniki i choroby

Chrzan może być atakowany przez liczne owady zjadające liście. Może mu także zagrozić bielik lub czerń krzyżowy, a także bakteryjna plamistość liści.

Zbiór i przechowywanie

Korzenie chrzanu do użytku na świeżo można wykopywać w dowolnej porze w drugim i trzecim roku. Najlepszy smak osiągają po pierwszych przymrozkach. Oczyszczone korzenie można przechowywać w lodówce, w zamkniętych plastikowych torebkach, nawet przez 2 miesiące.